Ý thức, khả năng cảm nhận và trải nghiệm thế giới chủ quan, từ lâu đã là một bí ẩn lớn đối với khoa học.
Đối với con người, chúng ta biết mình có ý thức, nhưng đối với động vật thì sao? Liệu chúng cũng có những trải nghiệm nội tâm như niềm vui, nỗi buồn, hay đau đớn? Bài viết này sẽ phân tích những nghiên cứu mới nhất về ý thức ở động vật, tập trung vào việc tìm kiếm các dấu hiệu của niềm vui và nỗi buồn như một cách tiếp cận mới để hiểu rõ hơn về vấn đề phức tạp này.
Theo Jeff Sebo, một triết gia và giám đốc Trung tâm Bảo vệ Động vật và Môi trường tại Đại học New York, ý thức được định nghĩa là khả năng có những trải nghiệm chủ quan. Ông cho rằng nếu một sinh vật có thể cảm nhận được, dù là cảm giác vật lý như nhận thức hay cảm xúc như vui vẻ hoặc đau đớn, thì đó chính là ý thức. Vấn đề nan giải là làm sao để biết được những trải nghiệm chủ quan của một sinh vật khác, khi mà chúng ta chỉ có thể trực tiếp tiếp cận với tâm trí của chính mình.
Trước đây, nghiên cứu về ý thức ở động vật thường tập trung vào các dấu hiệu của nỗi đau. Các nhà khoa học gây đau đớn cho động vật và quan sát phản ứng của chúng để đánh giá khả năng cảm nhận đau đớn một cách có ý thức. Tuy nhiên, phương pháp này gây tranh cãi về mặt đạo đức. Sebo cho rằng nếu chúng ta thừa nhận khả năng động vật có ý thức, thì cần phải có những biện pháp bảo vệ đạo đức trong việc sử dụng các dấu hiệu đau đớn trong nghiên cứu. Ông đề xuất việc xem xét lại các nghiên cứu trước đây, quan sát động vật trong môi trường tự nhiên khi chúng bị thương, hoặc sử dụng các phương pháp thu thập dữ liệu đạo đức hơn.
Một hướng nghiên cứu mới đầy hứa hẹn là tìm kiếm các dấu hiệu của niềm vui ở động vật. Sebo và các đồng nghiệp cho rằng nếu động vật có khả năng có ý thức, thì chúng ta có cả lý do khoa học lẫn đạo đức để xem xét không chỉ nỗi đau mà cả niềm vui. Một số dấu hiệu của niềm vui ở động vật bao gồm:
- Âm thanh giống như tiếng cười: Chuột phát ra âm thanh siêu âm khi chơi đùa hoặc bị cù, giống như tiếng cười.
- Chơi đùa: Hành vi chơi đùa, không mang lại lợi ích sinh tồn trực tiếp, được quan sát thấy ở nhiều loài động vật, từ chó mèo đến côn trùng như ong, và được cho là biểu hiện của niềm vui.
- Lạc quan: Nghiên cứu cho thấy một số loài động vật có xu hướng tìm kiếm những điều mới mẻ, thể hiện sự lạc quan, một trạng thái cảm xúc tích cực.
- Biểu hiện trên khuôn mặt và hành vi: Vẫy đuôi ở chó, điệu nhảy khi được cho ăn ở rùa, cũng được coi là những dấu hiệu của niềm vui.
- Hóa chất trong não: Sự hiện diện của oxytocin, dopamine, và serotonin trong não cũng có thể là dấu hiệu của trạng thái cảm xúc tích cực.
Việc kết hợp các dấu hiệu của niềm vui và nỗi đau có thể giúp chúng ta hiểu rõ hơn về ý thức ở động vật. Tuy nhiên, Sebo cũng nhấn mạnh rằng những dấu hiệu này không phải là bằng chứng tuyệt đối về ý thức, mà chỉ là những bằng chứng gián tiếp. Dựa trên số lượng và mức độ của các dấu hiệu này, chúng ta có thể ước tính xác suất một loài vật có ý thức, từ đó đưa ra quyết định sáng suốt về cách nghiên cứu và tương tác với chúng.
Vậy, chúng ta nên giả định rằng động vật có ý thức cho đến khi chứng minh được điều ngược lại, hay giả định rằng chúng không có ý thức cho đến khi tìm thấy đủ bằng chứng?
Theo Sebo, các nhà khoa học thường giả định rằng động vật không có ý thức trừ khi có bằng chứng ngược lại. Tuy nhiên, với ngày càng nhiều bằng chứng cho thấy khả năng động vật có ý thức, ông cho rằng chúng ta nên có một điểm xuất phát trung lập, hoặc thậm chí giả định rằng động vật có ý thức trừ khi có nhiều bằng chứng cho thấy điều ngược lại.
Đây là một vấn đề cần được thảo luận và nghiên cứu kỹ lưỡng hơn nữa. Việc tìm hiểu về ý thức ở động vật không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về thế giới tự nhiên, mà còn đặt ra những câu hỏi quan trọng về đạo đức và trách nhiệm của con người đối với các loài sinh vật khác.
