TRẦN HỮU NGƯ
Nông thôn nói chung, và làng quê nói riêng có nhiều thứ để nhớ: giếng làng, lũy tre làng, cổng làng, đình làng, nhà làng, ao làng, con đê, cây cầu tre, cây đa đầu làng, hàng dâm bụt, đường làng, bến sông… tất cả những thứ “vật thể” ấy được sinh ra từ làng, đây là biểu hiện của nét văn hóa làng xã, thôn ấp của một thời không xa.
Nhưng hôm nay đất chật người đông, tấc đất tấc… vàng, nên có cái còn, cái mất, nhưng điều mất trước tiên là cái ao làng. Để cái ao làng tồn tại, theo cách nghĩ của người hôm nay là là vô tích sự, vì lấp ao để có một nền đất nó đẻ ra tiền trăm, tiền tỷ còn hơn cái ao làng chỉ để chứa nước!
Tiền nhân của chúng ta xây dựng làng xã thường chọn nơi có nước, vì có nước là có tất cả, gần con sông, con suối để công việc làm ăn sẽ dễ dàng hơn, vì đời sống bấy giờ là trồng trọt, vườn ruộng. Và cái ao cũng xuất phát từ… nước, chọn mạch nước ngầm để đào một cái ao dùng riêng cho gia đình, hoặc thiên nhiên ban tặng cho cái ao, mà ngày ấy đất rộng người thưa, tha hồ lựa chọn một nơi an cư lạc nghiệp.
Nước có quanh năm, đến mùa mưa nước trong ao tràn ra ngoài đồng, nhưng mùa nắng khô hạn, ao làng vẫn giữ mực nước không đầy không vơi, hình như thiên nhiên đã ban tặng cho làng quê cái ao mà ở đó tình cảm chất chứa đong đầy, trong veo như mặt nước ao. Bắc một cây cầu tre hoặc tấm ván sát mặt nước để tiện ra ao rửa chân tay, cũng có thể tắm giặt và rảnh rỗi thì câu cá. Những đêm trời thanh gió mát, nghe tiếng cá quẫy đuôi, đớp mồi, tung nước, cho ta một cảm giác thanh bình đến kỳ lạ.
Những ngày nghỉ học trường làng, tôi quanh quẩn bên ao để bắt con chuồn-chuồn, bắt bướm, câu cá. Mà thật cũng kỳ lạ, chỉ nơi ao hồ mới có bướm và chuồn-chuồn, chắc nó chọn một nơi mát mẻ và bình yên để tình tứ chăng? Còn những cỏ dại cây lá quanh ao đều tươi tốt có lẽ nó cũng hấp thu được một thứ nước trong lành? Quanh quẩn bên ao, mẹ tôi dặn: Coi chừng té xuống ao nghe con!
Không biết từ thuở nào, ao làng bị hàm oan, khi người ta chê bai ai đó: “Quanh quẩn ao làng.” Thật ra nếu có một đời người chỉ quẩn quanh ao làng mà nuôi con cái nên người, làm ra của cải vật chất đóng góp cho xã hội, sống một cuộc đời thanh bạch, không bất nhân, bất nghĩa… thì quanh quẩn ở ao làng cũng là một triết lý đáng sống lắm chứ?
Mặt nước ao làng không có sóng, dù chỉ một chút lăn tăn. Nhưng những buổi sớm tinh sương, có những bông hoa dại rụng xuống ao điểm tô mặt nước như chiếc khăn thêu bông trải xuống mặt ao, và trong cái mông lung ấy hình như nghe có tiếng khẽ động của sương tan trên mặt nước, và khi có tiếng chân người đến gần, con chim bói cá vụt bay lên như một mũi tên mất dạng, con ếch giật mình nhảy tỏm xuống ao mất tăm, chỉ có con cua đồng bò chậm chạp và hai con mắt giương lên ngờ nghệch một cách đáng thương! Hình ảnh ấy không thể thiếu của ao làng, và ao làng thật ra không có gì đáng giá, nhưng lại đáng nhớ trước tiên khi vì một lý do nào đó người ta bỏ quê nhà ra đi không hẹn ngày trở lại.
Ngày nay ao làng đúng nghĩa đã mất rồi. Nhưng may mắn thay hình ảnh ao làng được vẽ lại bằng âm nhạc qua ca khúc “Bên bờ ao nhà mình” (Một ca khúc khá lạ của nhạc sĩ Lê Minh Sơn, qua giọng ca cũng rất lạ ca sĩ Ngọc Khuê, một mình một cõi), thật rõ nét không thêu dệt vẽ vời, không hư cấu, dựng lại một ao làng nguyên bản độc đáo, đánh động tiềm thức trong mỗi chúng ta, những người lớn tuổi đã từng gắn bó với “Ao làng,” để nhớ lại kỷ niệm của một thời “đồng chua nước mặn.”
Trong cái hồn nhiên vô tư rất thanh xuân của thời dĩ vãng ấy, có một hình ảnh làm chúng ta chạnh lòng, khi nghe ca khúc “Bên bờ ao nhà mình”, thú thật, khi nghe ca khúc này, tôi bỗng dưng xúc động, cho dù cái ao làng chỉ còn lại trong tôi mỗi khi có dịp nhắc lại, chứ thật ra trước văn minh đô thị, hình ảnh cái ao làng đã mất trong lòng tôi từ lâu, nếu còn, chỉ là một đốm nhỏ sâu hun hút!
Thường thì âm nhạc vẽ lại một góc cạnh của phận đời, dù không dài dòng, thêu dệt bóng bẩy như thơ văn, nhưng âm nhạc thường giải bày một cách ngắn gọn, nhưng cho chúng ta những kỷ niệm mà trong đó là những kỷ niệm dài theo năm tháng, hát để nhớ thương, nghe để chơi vơi, nghe để thấy bóng hình ngày cũ. Và một câu hát “Bên bờ ao nhà mình”, đã làm chạnh lòng, làm thổn thức, làm xốn xang con tim của một thời quanh quẩn bên ao:
“… Mỗi năm một lần/ Vai áo bùn nâu mẹ phai rất nhanh…”.
Có biết bao người mẹ tần tảo, bới tìm bên bờ tre, gốc rạ, mương nước, ao làng, bụi chuối, lùm tre… từ sáng sớm cho đến chiều tối mịt để nuôi một bầy con dại thiếu ăn thiếu mặc!
Một bài hát ngắn, tác giả lặp lại nhiều lần “Bên bờ ao nhà mình,” để nhấn mạnh rằng không đâu khác:
“… Bên bờ ao nhà mình
Con chuồn chuồn vẫn đậu cành bèo tây
Bên bờ ao nhà mình lập lòe đom đóm bay
Mỗi năm một lần thay áo màu xanh
Tìm con chuồn chuồn
Bên bờ ao nhà mình
Lời nói yêu thương lời rằng vấn vương, vương vấn…
Trái cam màu vàng em đã trồng bên bờ ao
Dẫm chân cỏ dại hai đứa cùng nhau vui chơi ú tim…”
Tôi nghe “Bên bờ ao nhà mình,” là nghe một thời xa vắng, nghe để thấy một khung cảnh êm đềm của một thời đã xa, nhưng gần gũi, mà cứ tưởng là cổ tích. Có biết bao người mẹ từ tuổi thanh xuân cho đến Xuân tàn, chỉ quanh quẩn bên cái ao làng, nhưng đã làm nên cuộc đời.
