ĐINH VĂN TUẤN
Đọc Truyện Kiều qua văn bản chữ Nôm luôn là một việc khó khăn nhưng lại lý thú vì nguyên tác Truyện Kiều cho đến nay coi như tuyệt tích mà chỉ là các truyền bản qua từng thời kỳ dẫn đến “tam sao thất bản” vì đã được rất nhiều nhà nhuận sắc.
Bản thân chữ Nôm vốn chưa được điển chế nên rất phức tạp và có những từ cổ thời Nguyễn Du ở cuối thế kỷ 18 và đầu thế kỷ 19 đối với người hiện đại là xa lạ, khó hiểu và đôi khi là những bí ẩn gây nhiều băn khoăn, tranh cãi cho các nhà phiên Nôm xưa nay.
Loạt bài viết sẽ bàn về những từ cổ đặc biệt trong Truyện Kiều, dù trước đây đã được nhiều nhà phiên Nôm phiên âm và chú giải nhưng cho đến nay vẫn chưa được nhất trí hoặc còn tranh luận. Người viết chỉ đề nghị những cách đọc hiểu của riêng mình sau quá trình tìm hiểu, phát hiện các chứng cứ mới, với hy vọng góp phần lý giải hợp tình hợp lý những từ cổ thời Nguyễn Du.
Câu 14: “Vương Quan là chữ nối dòng Nho gia”
Chữ: nhiều nhà chú giải cho chữ là tự (tên tự). Xưa, tên tự được đặt khi đến tuổi hai mươi với lễ Gia Quan (Đội mũ) nhưng xét Vương Quan là em của Thúy Kiều đang ở tuổi “xấp xỉ tới tuần cập kê” (15 tuổi), nên chưa thể có tên “tự.”
Nguyên truyện (bản gốc chữ Hán Kim Vân Kiều truyện 金 雲 翹 傳 của Thanh Tâm Tài Nhân) cho biết tên tự của Vương Quan là Hải Vọng chứ không phải là “Vương Quan.” Theo chúng tôi, nên hiểu “chữ” là cách gọi tắt của chữ Hán hay chữ Nho, đây là cách nói dân gian như nói ai đó “hay chữ,” thích “nói chữ.” Ở đây nên hiểu “chữ” là tên chữ Hán (nhân danh 人名) của một người khi mới sinh ra, được ghi trong gia phả.
Vậy ở câu 14, “Vương Quan là chữ”: tên chữ Hán là họ Vương tên Quan. Lưu ý là ở câu 1530: Con quan Lại bộ, tên là Hoạn thư, Nguyễn Du đã dùng “tên” nhưng ở câu 14 do vần điệu Lục bát nên Nguyễn Du mới dùng “chữ” thay cho “tên,” còn ở chỗ khác Nguyễn Du viết rõ họ và tên như câu 148: Họ Kim tên Trọng vốn nhà trâm anh hay câu 2172: Họ Từ tên Hải vốn người Việt Đông. Nối dòng Nho gia: nối dòng dõi trí thức, nhà Nho (theo đạo lý Khổng Tử).
Câu 20: “Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở nang”
Nét ngài: “ngài” gốc từ mày ngài 蛾眉, theo Zdic.net, 蛾眉: 美人细长而弯曲的眉毛, 如蚕蛾的触鬓, 故称为 蛾眉 (Mày ngài: lông mày của người con gái đẹp dài thanh mảnh, cong như râu con ngài tằm còn gọi là 娥眉). Vậy mày ngài chỉ lông mày phái đẹp; tả người con gái đẹp (đôi khi cũng chỉ chân mày đàn ông). Nhưng ở câu 1213 “Khi khóe hạnh lúc nét ngài” nên hiểu “nét ngài”chỉ hạng phụ nữ có nhan sắc (tô son trát phấn, tô vẽ chân mày) ở lầu xanh.
Nét ngài nở nang: nhiều nhà chú giải cho đây là kiểu chân mày rậm hay như con tằm nằm (眉若卧蠶), nhưng hiểu như vậy là hơi thô thiển vì làm xấu đi vẻ đẹp thanh nhã, cao trọng của Thúy Vân như Nguyễn Du đã diễn tả ở các câu 18-17: Mai cốt cách tuyết tinh thần, Một người một vẻ mười phân vẹn mười; câu 19: Vân xem trang trọng khác vời; câu 21-21: Hoa cười ngọc thốt đoan trang, Mây thua nước tóc tuyết nhường màu da.
Như vậy cần phải hiểu theo hướng khác, theo chúng tôi Nét ngài nở nang là chỉ dáng vẻ chân mày mọc hướng lên (xa đôi mắt), thanh, hơi dài và cong trông rất thanh thoát và đẹp.
Còn ở câu 2167: “Râu hùm hàm én mày ngài”; Râu hùm hàm én mày ngài: râu như cọp, hàm như chim én là tướng mạo của võ tướng nhưng đôi lông mày ngài (đôi chân mày đẹp, thanh tú) – không phải là mày ngài ở câu 927: Bên thì mấy ả mày ngài: chỉ hạng gái có nhan sắc (trang điểm phấn son) – lại là tướng mạo văn nhân, nghệ sĩ. Khuất Nguyên đã từng tả mình có mày ngài (蛾眉) trong Ly Tao: “眾女疾余之蛾眉兮” (bọn phụ nữ ghen ta có mày ngài). Nguyên truyện tả Từ Hải là bậc anh hùng tinh thông lược thao, thiếu thời từng học tập khoa cử nhưng không đỗ đạt. Có thể ý của Nguyễn Du muốn tả về một người văn võ song toàn, ở câu 2174: Gươm đàn nửa gánh, non sông một chèo cũng cho thấy Từ Hải là võ tướng nhưng cũng là thuộc hạng văn nhân nghệ sĩ (gươm, đàn).
(Còn tiếp)
Tác giả Đinh Văn Tuấn hiện sống và làm việc tại thành phố Biên Hòa, tỉnh Đồng Nai, Việt Nam. Đã cộng tác với các tạp chí như: (Hải ngoại) Hợp Lưu, Khởi Hành, Ngôn Ngữ và (Trong nước) Hán Nôm, Nghiên cứu Lịch sử, Khảo cổ, Ngôn ngữ, Xưa & Nay, Nghiên cứu và Phát triển, Sông Hương, Quán Văn.
